İŞVERENİ KORUYAN HÜKÜMLER NELERDİR?

İş hukuku, hem işçilerin hem de işverenlerin haklarını ve yükümlülüklerini düzenleyen karmaşık bir alandır. Her iki tarafın da çıkarlarını korumak ve adil bir çalışma ortamı sağlamak esastır. Bu makalede, özellikle işverenlerin iş sözleşmelerinde kendi lehlerine düzenlemeler yapıp yapamayacakları konusuna odaklanacağız. İş Kanunu ve ilgili mevzuat çerçevesinde, işverenlerin hangi haklara sahip olduğunu, sözleşmelerde nelere dikkat etmeleri gerektiğini ve nelere dikkat etmezlerse karşılaşabilecekleri olası sorunları ele alacağız.

1. İşçi ve İşveren Sözleşmesi

İşçi ve işveren arasındaki ilişkinin temeli, iş sözleşmesi ile atılır. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 8. maddesine göre, iş sözleşmesi “bir tarafın (işçi) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (işveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan sözleşme” olarak tanımlanır 1. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere, iş sözleşmesinin üç temel unsuru vardır:

• İş görme: İşçinin belirli bir işi yerine getirme yükümlülüğü.
• Ücret: İşverenin işçiye yaptığı iş karşılığında ödeme yapma yükümlülüğü.
• Bağımlılık: İşçinin işverenin talimatları doğrultusunda ve onun denetimi altında çalışma yükümlülüğü.

İş sözleşmesi, tarafların karşılıklı hak ve yükümlülüklerini belirleyen bir hukuki belgedir. Sözleşmenin geçerli olabilmesi için, tarafların fiil ehliyetine sahip olması ve sözleşmenin hukuka ve ahlaka uygun olması gerekir. (Örneğin, bir çocuğa veya akıl hastasına iş sözleşmesi imzalattırılamaz.)

İş Kanunu, işverenlere iş sözleşmesinin şartlarını içeren bir belgeyi işçinin işe başlamasından itibaren en geç iki ay içinde verme yükümlülüğü getirir. Bu yükümlülük, yazılı bir sözleşme yapılmamış olsa dahi geçerlidir 2.

İş sözleşmeleri, belirli süreli veya belirsiz süreli olabilir 3. Belirli süreli iş sözleşmelerinde, iş ilişkisinin süresi baştan belirlenirken, belirsiz süreli iş sözleşmelerinde böyle bir sınırlama yoktur. Ancak, belirli süreli iş sözleşmelerinin geçerli olabilmesi için, işin niteliği gereği veya fesih hakkının kötüye kullanılmaması gibi objektif nedenlere dayanması gerekir 4. Aksi takdirde, mahkemeler tarafından belirsiz süreli iş sözleşmesi olarak değerlendirilebilirler.

Ayrıca, çağrı üzerine çalışma gibi farklı iş sözleşmesi türleri de bulunmaktadır. Bu tür sözleşmelerde, işçi yalnızca işveren tarafından çağrıldığı zamanlarda çalışır ve işveren, işçiyi belirli saatler arasında çağırmakla yükümlüdür 3.

Deneme süresi, işçi ve işverenin birbirlerini tanımaları amacıyla sözleşmeye eklenebilen bir süredir. İş Kanunu’na göre deneme süresi en fazla iki ay olabilir, ancak toplu iş sözleşmeleri ile bu süre dört aya kadar uzatılabilir 3. Deneme süresi içinde iş sözleşmesi, herhangi bir gerekçe göstermeksizin ve tazminat ödemeksizin feshedilebilir.

Zincirleme belirli süreli iş sözleşmeleri ise, aynı işçiyle üst üste yapılan ve aralarında kısa süreler bulunan belirli süreli iş sözleşmeleridir. Bu tür sözleşmeler, işçinin iş güvencesini zayıflatma amacıyla kullanılıyorsa, mahkemeler tarafından tek bir belirsiz süreli iş sözleşmesi olarak değerlendirilebilir 5.

2. Sözleşmede İşveren Lehine Maddeler

İş Kanunu, işçilerin korunması amacıyla birçok düzenleme içermektedir. Ancak bu, işverenlerin sözleşmelerde kendi lehlerine hiçbir düzenleme yapamayacakları anlamına gelmez. İşverenler, iş mevzuatına aykırı olmamak ve işçinin temel haklarını ihlal etmemek kaydıyla, sözleşmelere kendi lehlerine bazı maddeler ekleyebilirler.

İşveren lehine düzenlenebilecek bazı sözleşme maddeleri şunlardır:

• Gizlilik yükümlülüğü: İşçinin, işverene ait gizli bilgileri (örneğin, müşteri listeleri, finansal bilgiler, üretim yöntemleri) iş sözleşmesi sona erdikten sonra dahi üçüncü kişilerle paylaşmamasını taahhüt etmesi6. Bu madde, işverenin ticari sırlarını ve rekabet gücünü korumayı amaçlar.
• Rekabet yasağı: İşçinin, iş sözleşmesi sona erdikten sonra belirli bir süre ve bölgede işverenin faaliyet alanıyla rekabet eden bir işte çalışmamasını taahhüt etmesi7. Örneğin, bir yazılım şirketinde çalışan bir yazılımcının, işten ayrıldıktan sonra bir yıl boyunca aynı şehirde başka bir yazılım şirketinde çalışmaması gibi. Bu madde, işçinin işverenden edindiği bilgi ve deneyimi kullanarak rekabet etmesini engellemeyi amaçlar.
• Fikri mülkiyet hakları: İşçinin, iş sözleşmesi kapsamında yarattığı fikri mülkiyet haklarının (örneğin, yazılımlar, tasarımlar, patentler) işverene ait olduğunu kabul etmesi8. Bu madde, işverenin işletmesi için önemli olan fikri ürünleri korumayı amaçlar.
• İşçinin işverene ve işyerine ait her türlü iş sırlarını saklamayı taahhüt etmesi. 6 Bu madde, gizlilik yükümlülüğünü genişleterek işverenin tüm ticari sırlarını kapsar.
• İşçinin işyerindeki makine, alet ve teçhizatı usulüne uygun olarak ve özenle kullanmayı, görevi ile ilgili olmayan işlerle uğraşmamayı, kendisine teslim edilmemiş makine, alet ve edevatı kullanmamayı taahhüt etmesi. 6 Bu madde, işverenin malvarlığını korumayı ve iş kazalarını önlemeyi amaçlar.

Bu maddelerin geçerli olabilmesi için, sınırlarının açıkça belirlenmiş olması ve işçinin temel haklarını orantısız bir şekilde kısıtlamaması gerekir. Örneğin, rekabet yasağı çok uzun bir süre veya çok geniş bir coğrafi alanı kapsıyorsa veya işçinin geçimini sağlamasını zorlaştırıyorsa, geçersiz sayılabilir 9.

Önemli bir nokta: İşverenler, kendi lehlerine maddeler eklerken işçi haklarına saygı göstermeli ve dengeli bir yaklaşım benimsemelidir. Aksi takdirde, hem yasal sorunlarla karşılaşabilir hem de çalışanların motivasyonunu ve işletmeye bağlılığını olumsuz etkileyebilirler 2.

3. İşçinin İhbar Süresi

İş Kanunu’nun 17. maddesi, belirsiz süreli iş sözleşmelerinin feshinden önce tarafların birbirlerine ihbar süresi vermesi gerektiğini düzenler. İhbar süresi, işçinin kıdemine göre değişir:

İşveren, işçiye fesih bildirimini yazılı olarak yapmalı ve bildirimde ihbar süresinin bitiş tarihini açıkça belirtmelidir. İhbar süresi, fesih bildiriminin işçiye tebliğ edildiği tarihte başlar.

Belirli süreli iş sözleşmelerinde ise, kural olarak ihbar süresi uygulanmaz. Sözleşme, belirlenen sürenin sonunda kendiliğinden sona erer 10. Ancak, taraflar sözleşmede aksi yönde bir hüküm kararlaştırabilirler.

İhbar süresine uymayan taraf, karşı tarafa bildirim süresine ait ücret tutarında tazminat ödemek zorundadır 11.

İşveren, işçiye ihbar süresi boyunca her gün iki saatlik ücretli izin vermek zorundadır. Bu izin, işçinin yeni bir iş aramasına olanak sağlamak amacıyla verilir 12.

4. İşçinin İşten Ayrıldığı Takdirde Cezai Şart

İşverenler, işçinin iş sözleşmesini belirli bir süre içinde feshetmesi halinde cezai şart ödemeyi taahhüt eden maddeler koyabilirler. Ancak, Türk Borçlar Kanunu’nun 420. maddesi, hizmet sözleşmelerine sadece işçi aleyhine konulan ceza koşulunun geçersiz olduğunu belirtir 13. Yani, cezai şartın geçerli olabilmesi için, karşılıklı olması gerekir. İşveren de, sözleşmede belirtilen bir süre içinde iş sözleşmesini feshederse, işçiye cezai şart ödemelidir.

Cezai şartın geçerli olabilmesi için şu şartların da sağlanması gerekir:

• Cezai şartın miktarı, fahiş olmamalıdır.
• Cezai şart, işçinin temel haklarını orantısız bir şekilde kısıtlamamalıdır.
• Cezai şart, açık ve anlaşılır bir şekilde sözleşmede yer almalıdır.

Önemli bir gelişme: Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 2018 tarihli bir içtihadı birleştirme kararına göre, belirli süreli olarak yapılmış olmakla birlikte objektif koşulları taşımadığı için belirsiz süreli olarak kabul edilen iş sözleşmelerinde kararlaştırılan cezai şart, belirlenen süre ile sınırlı olarak geçerli ve icra edilebilir kabul edilecektir 14. Bu karar, işverenlerin belirsiz süreli iş sözleşmelerinde cezai şart koyma imkanını sınırlamaktadır.

Ayrıca, cezai şartın miktarı, mahkeme tarafından tenkis edilebilir. Yani, mahkeme, cezai şartı aşırı bulursa, miktarını hakkaniyete uygun bir seviyeye indirebilir 15.

5. Çok Çalışanlı Bir İş Yerinde Sözleşme

Çok çalışanı olan bir iş yerinde, işverenlerin iş sözleşmelerini düzenlerken İş Kanunu’nun yanı sıra toplu iş sözleşmesi hükümlerini de dikkate almaları gerekir. Toplu iş sözleşmesi, bir işçi sendikası ile işveren veya işveren sendikası arasında yapılan ve belirli bir iş kolundaki çalışma şartlarını düzenleyen bir sözleşmedir 16.

Eğer iş yerinde geçerli bir toplu iş sözleşmesi varsa, iş sözleşmesi hükümleri toplu iş sözleşmesine aykırı olamaz. Toplu iş sözleşmesi, işçilere daha iyi çalışma şartları sağlayabilir. Örneğin, toplu iş sözleşmesinde daha yüksek ücretler, daha uzun izin süreleri veya daha iyi sosyal haklar öngörülebilir.

İşverenler, iş sözleşmelerini hazırlarken toplu iş sözleşmesi hükümlerini inceleyerek, çelişki yaratabilecek maddelerden kaçınmalıdırlar.

6. Rekabete İlişkin Yasak

Rekabet yasağı, işçinin iş sözleşmesi sona erdikten sonra belirli bir süre işvereniyle rekabet etmesini engelleyen bir sözleşme maddesidir. Rekabet yasağının geçerli olabilmesi için şu şartların sağlanması gerekir:

• Yazılı olarak yapılmış olması 7
• İşçinin, işverenin müşteri çevresi veya üretim sırları hakkında bilgi edinme imkanına sahip olması 7
• Bu bilgilerin kullanılmasının işvereni önemli bir zarara uğratacak nitelikte olması 7
• Süre, yer ve işin türü bakımından sınırlandırılmış olması 17

Rekabet yasağı, işçinin çalışma özgürlüğünü kısıtlayan bir düzenleme olduğu için, sınırları dar yorumlanmalıdır. Yasağın süresi, işçinin işverende çalıştığı süre ve edindiği bilgilerin niteliği dikkate alınarak belirlenmelidir. Örneğin, üst düzey yöneticiler için daha uzun süreli ve geniş kapsamlı rekabet yasakları öngörülebilirken, alt düzey çalışanlar için daha kısa süreli ve dar kapsamlı yasaklar yeterli olabilir.

7. İş Sözleşmesinin Feshi

İş sözleşmeleri, çeşitli nedenlerle sona erebilir. Tarafların anlaşması, işçinin emekli olması veya işverenin işyerini kapatması gibi durumlarda sözleşme normal şekilde sona erer. Ancak, bazen iş sözleşmesi sürenin bitiminden önce veya ihbar süresi beklenmeden feshedilebilir.

İş Kanunu’nun 25. maddesi, işverenin iş sözleşmesini haklı nedenle derhal feshedebileceği durumları düzenler 18. Bu durumlar arasında, işçinin sağlık sebepleriyle iş görme edimini yerine getirememesi, işçinin ahlak ve iyi niyet kurallarına aykırı davranışlarda bulunması, işçinin işverene veya işyerine zarar vermesi gibi haller sayılabilir.

Ayrıca, işçinin iş sağlığı ve güvenliği yönünden ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaşması ve işverenin gerekli önlemleri almaması durumunda, işçi iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir 19.

8. Genel Bilgilendirme

İşverenler, iş sözleşmelerini düzenlerken çalışma hukuku ve ilgili mevzuata uygun hareket etmelidirler. İşçilerin temel haklarını ihlal eden veya orantısız yükümlülükler getiren sözleşme maddeleri geçersiz sayılabilir.

8.1. İş Sağlığı ve Güvenliği Yükümlülükleri

İşverenler, çalışanların sağlıklı ve güvenli bir ortamda çalışmalarını sağlamakla yükümlüdürler 20. Bu kapsamda, işverenlerin yerine getirmesi gereken bazı yükümlülükler şunlardır:

• Risk değerlendirmesi yapmak veya yaptırmak 18.
• Çalışanlara iş sağlığı ve güvenliği eğitimi vermek 21.
• Gerekli kişisel koruyucu donanımları sağlamak 18.
• İşyerinde acil durum planları hazırlamak 21.
• İş sağlığı ve güvenliği kurulu kurmak (50 ve daha fazla çalışanı olan ve altı aydan fazla sürekli işlerin yapıldığı işyerlerinde) 19.
• Çalışanları iş sağlığı ve güvenliği konularında bilgilendirmek ve danışmak 22.

İşverenlerin bu yükümlülüklere uymaması halinde, idari para cezaları ile karşılaşabilecekleri gibi, iş kazaları veya meslek hastalıklarından da sorumlu tutulabilirler 22.

İşverenlerin dikkat etmesi gereken bazı önemli noktalar şunlardır:

• Sözleşme maddelerini açık ve anlaşılır bir dil kullanarak yazmak.
• İşçinin hak ve yükümlülüklerini detaylı bir şekilde açıklamak.
• Sözleşmede yer alan herhangi bir şarta ilişkin işçiyle açıkça görüşmek.
• İşçinin sözleşmeyi imzalamadan önce okuması ve anlaması için yeterli zaman tanımak.
• Sözleşmenin bir kopyasını işçiye teslim etmek.

İşverenler, iş sözleşmelerinde kendi lehlerine düzenlemeler yapabilirler. Ancak bu düzenlemeler, iş mevzuatına ve genel hukuk prensiplerine uygun olmalıdır. İşçinin temel haklarını ihlal eden veya orantısız yükümlülükler getiren sözleşme maddeleri geçersiz sayılabilir.

İşverenlerin, iş sözleşmelerini düzenlerken bir avukattan hukuki destek almaları ve güncel yasal düzenlemeleri takip etmeleri önemlidir. Bu sayede, olası hukuki sorunların önüne geçebilir ve iş ilişkilerinde güvenli ve adil bir ortam sağlayabilirler.

Sonuç olarak, iş sözleşmelerinin hazırlanması sürecinde işverenlerin kendi haklarını korurken işçilerin haklarını da gözetmeleri ve dengeli bir yaklaşım benimsemeleri büyük önem taşımaktadır. Adil ve iyi düzenlenmiş bir iş sözleşmesi, hem işverenin hem de işçinin çıkarlarını koruyacak ve sağlıklı bir iş ilişkisinin temelini oluşturacaktır 13.

Alıntılanan çalışmalar

1. İŞ SÖZLEŞMESİ 4857 sayılı kanun yürürlüğe girene kadar iş, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://acikders.ankara.edu.tr/mod/resource/view.php?id=41551
2. İş Kanunu – TÜGİS, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://www.tugis.org.tr/mevzuat/is-kanunu/
3. İş Sözleşmesi Nedir? İş Sözleşmesi Hakkında Bilmeniz Gerekenler – Öner Bilişim, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://onerbilisim.com/blog/Is-sozlesmesi-nedir-Is-sozlesmesi-hakkinda-bilmeniz-gerekenler/
4. BELİRLİ SÜRELİ İŞ SÖZLEŞMELERİNE İLİŞKİN HAKSIZ FESİHTE TAZMİNAT VE CEZAİ ŞART I. Belirli Süreli İş Sözle, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://www.bariserdem.com/pdf/belirli_sureli_is_sozlesmelerine_haksiz_fesih_cezai_sart.pdf
5. Sayfa 1 / 4 İŞ KANUNUNA GÖRE İHBAR TAZMİNATINA HAK KAZANILAN VE KAZANILAMAYAN HALLER 4857 Sayılı İş Kanunu’nun 17. ma, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://www.bariserdem.com/pdf/ihbar_tazminati.pdf
6. Belirsiz Süreli İş Sözleşmesi Örneği, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://www.turmob.org.tr/dokumanlar/download/fb9ed710-8716-427b-9754-1effad14d2da
7. 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu Hükümleri Çerçevesinde Rekabet Yasağı Sözleşmesi – Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://hukukdergi.hacettepe.edu.tr/dergi/C2S2makale8.pdf
8. BELİRSİZ SÜRELİ İŞ SÖZLEŞMESİ Aşağıda isim, unvan ve adresleri yazılı bulunan İşveren ve Personel arasında , a, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://kosano.org.tr/wp-content/uploads/2022/01/ORNEK_BELIRSIZ-SURELI-IS-SOZLESMESI-son.pdf
9. İŞ HUKUKUNDA CEZAİ ŞART – DergiPark, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1863539
10. 4857 Sayılı Kanun’da İşçi İşveren İhbar Süresi Nasıl Hesaplanır? – Denktaş Hukuk Bürosu, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://denktas.av.tr/is-hukuku/ihbar-suresi
11. İHBAR BİLDİRİM SÜRELERİ, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://www.turmob.org.tr/arsiv/mbs/pratikBilgiler/ihbar_bildirim-2017.pdf
12. İhbar Süresi Nedir ve Ne Kadar Sürer? – OR Hukuk, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://or.av.tr/ihbar-suresi-nedir-ve-ne-kadar-surer/
13. YARGITAY 22. HUKUK DAİRESİ E. 2020/1896, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://kazanci.com.tr/gunluk/22hd-2020-1896.htm
14. Belirsiz Süreli İş Sözleşmelerinde Cezai Şarta İlişkin İçtihadı Birleştirme Kararı – türkonfed, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://turkonfed.org/tr/detail/2133/belirsiz-sureli-is-sozlesmelerinde-cezai-sarta-iliskin-ictihadi-birlestirme-karari
15. İş Hukukunda Ceza Koşuluna (Cezai Şarta) İlişkin Emsal Kararlar, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://www.adaso.org.tr/Content/Files/Sunumlar/2022/3/dfce3157-037e-41e7-9c0a-d7c2b091e1c7_ADANA-%C4%B0%C5%9EE%20%C4%B0ADE%20DAVASININ%20SONU%C3%87LARI%20Mehmet%20An%C4%B1l%20Arslano%C4%9Flu.pdf
16. tr.wikipedia.org, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/Toplu_i%C5%9F_s%C3%B6zle%C5%9Fmesi#:~:text=Toplu%20%C4%B0%C5%9F%20S%C3%B6zle%C5%9Fmesi%20(T%C4%B0S)%2C,i%C5%9Fveren%20aras%C4%B1nda%20yap%C4%B1lan%20i%C5%9F%20s%C3%B6zle%C5%9Fmesidir.
17. İŞ SÖZLEŞMELERİNDE YER ALAN REKABET ETMEME HÜKMÜNÜN VEYA İŞ HUKUKUNDAKİ REKABET ETMEME SÖZLEŞMESİNİN İŞÇİYİ BAĞLAYIP BAĞLAMAMASI HUSUSU | Özgün Law Firm, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://www.ozgunlaw.com/makaleler/is-sozlesmelerinde-yer-alan-rekabet-etmeme-hukmunun-veya-is-hukukundaki-rekabet-etmeme-sozlesmesinin-isciyi-baglayip-baglamamasi-hususu-848
18. İşveren ve Çalışanların Yasal Hak ve Sorumlulukları, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://avys.omu.edu.tr/storage/app/public/musa.sahin/127336/Ders%202.pdf
19. İşveren Yükümlülükleri – Duman Global, erişim tarihi Ocak 20, 2025, http://dumanglobal.com/isveren-yukumluluk/
20. İşçi Hakları Nelerdir? – MGC Legal, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://www.mgc.com.tr/isci-haklari-nelerdir/
21. İşveren, İşveren vekilleri görev yetki ve sorumluluklar – MEB ANKARA – POLATLI İLÇE MİLLÎ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://polatli.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2021_03/18095850_isg_iYveren_iYveren_vekili_calYYan_temsilcileri_eYitimi.pptm
22. 6331 SAYILI KANUNDA İŞVEREN, İŞVEREN VEKİLİ, İSG PROFESYONELLERİ ve ÇALIŞANLARIN HAK, YÜKÜMLÜLÜK ve SORUMLULUKLARI, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://guvenliinsaat.csgb.gov.tr/media/nciftajb/631_say%C4%B1l%C4%B1.pdf
23. İşçi hakları – Vikipedi, erişim tarihi Ocak 20, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0%C5%9F%C3%A7i_haklar%C4%B1