Ceza hukuku, toplumsal düzeni sağlamayı ve adaleti tesis etmeyi amaçlayan önemli bir hukuk dalıdır. Suç işleyen kişilerin cezalandırılması, bu amaçların hayata geçirilmesinde önemli bir rol oynar. Ancak ceza hukuku sadece cezalandırma odaklı değildir; aynı zamanda suçluyu topluma kazandırmayı ve suçun tekrarını önlemeyi de hedefler. Bu bağlamda, cezanın belirlenmesi süreci büyük önem taşır. Türk Ceza Kanunu (TCK) ve Türk Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) hükümleri, cezanın adil ve hakkaniyete uygun bir şekilde belirlenmesini sağlamak için çeşitli ilke ve kriterler öngörmektedir.
Cezanın belirlenmesinde en önemli aşamalardan biri, suç için kanunda öngörülen ceza sınırları içerisinde temel cezanın tespit edilmesidir 1. Temel ceza, suçun türüne ve ağırlığına göre belirlenen alt ve üst sınırlar arasında bir cezadır. Hakim, temel cezayı belirlerken suçun işleniş biçimi, failin kusur yeteneği, suça etki eden diğer hafifletici veya ağırlaştırıcı nedenler ve cezanın amacı gibi faktörleri dikkate alır 1.
Cezanın Alt Sınırdan Verilmesi
Cezanın alt sınırdan verilmesi, fail lehine bir durumdur ve genellikle suçu hafifleten nedenlerin varlığı halinde söz konusu olur. Bu nedenler arasında şunlar sayılabilir:
- Failin pişmanlığı: Suçlu eylemi işledikten sonra pişmanlık duyan, eyleminin sonuçlarını telafi etmeye çalışan ve bir daha suç işlememeye kararlı olan faillere, cezalarında alt sınırdan uzaklaşılmayabilir 2. Pişmanlık, failin içtenlikle suçunu kabul etmesi, işlediği fiilden dolayı üzüntü duyması ve mağdurun zararını telafi etmek için çaba göstermesi gibi davranışlarla ortaya konabilir.
- Haksız tahrik: Failin, haksız bir fiilin meydana getirdiği hiddet veya şiddetli elemin etkisi altında suç işlemesi halinde, ceza alt sınırdan verilebilir. Haksız tahrik, failin iradesini etkileyen ve suç işlemesine neden olan dışsal bir faktördür.
- Meşru savunmanın aşılması: Failin, kendisine veya başkasına yönelen haksız bir saldırıyı defetmek amacıyla meşru savunmada bulunurken, sınırları aşması halinde, ceza alt sınırdan verilebilir. Meşru savunma hakkı, kişinin kendisini veya başkasını haksız bir saldırıya karşı koruma hakkıdır. Ancak bu hakkın kullanımı sırasında sınırların aşılması halinde, cezada indirim yapılabilir.
- Cebir ve tehdit altında suç işleme: Failin, cebir veya tehdit altında suç işlemesi halinde, ceza alt sınırdan verilebilir. Cebir ve tehdit, failin iradesini etkileyen ve suç işlemesine neden olan dışsal faktörlerdir.
- Taksirli suçlarda kusurun hafif olması: Taksirle işlenen suçlarda, failin kusurunun hafif olması halinde, ceza alt sınırdan verilebilir. Taksir, dikkat ve özen yükümlülüğüne aykırı davranış sonucu suçun işlenmesidir. Kusurun ağırlığı, failin dikkat ve özen yükümlülüğüne ne ölçüde aykırı davrandığına göre belirlenir.
Cezanın Üst Sınırdan Verilmesi
Cezanın üst sınırdan verilmesi, fail aleyhine bir durumdur ve genellikle suçu ağırlaştıran nedenlerin varlığı halinde söz konusu olur. Bu nedenler arasında şunlar sayılabilir:
- Suçun işleniş biçiminin ağır olması: Suçun planlı ve tasarlayarak, canavarca hisle veya eziyet çektirerek işlenmesi gibi durumlarda, ceza üst sınırdan verilebilir. Suçun işleniş biçimi, failin suç işlemedeki niyetini ve amacını yansıtır.
- Failin tehlikeli olması: Failin, geçmişte benzer suçlar işlemiş olması, suç işleme eğiliminin yüksek olması veya toplum için tehlike arz etmesi gibi durumlarda, ceza üst sınırdan verilebilir. Failin tehlikeliliği, toplum için tehlike oluşturma olasılığını ifade eder.
- Suçun sonucunun ağır olması: Suçun mağdur üzerinde ağır bedensel veya ruhsal zararlara yol açması, ölüme veya malvarlığında büyük zarara neden olması gibi durumlarda, ceza üst sınırdan verilebilir. Suçun sonucu, suçun neden olduğu zararın boyutunu ifade eder.
- Taksirli suçlarda kusurun ağır olması: Taksirle işlenen suçlarda, failin kusurunun ağır olması halinde, ceza üst sınırdan verilebilir.
Cezanın Belirlenmesinde Dikkat Edilmesi Gereken Diğer Hususlar
Temel cezanın belirlenmesinin ardından, hakim cezanın bireyselleştirilmesi aşamasına geçer. Bu aşamada, failin kişiliği, sosyal çevresi ve suçun işleniş biçimine göre cezada indirim veya artırım yapılabilir 3. Cezanın bireyselleştirilmesi, cezanın failin özelliklerine ve suçun somut koşullarına uygun hale getirilmesini sağlar.
Cezanın belirlenmesinde dikkat edilmesi gereken diğer hususlar şunlardır:
- Suç ve ceza arasındaki orantılılık: Ceza, suçun ağırlığı ile orantılı olmalıdır 4. Cezanın ağırlığı, suçun neden olduğu zararın boyutuna ve failin kusuruna göre belirlenmelidir.
- Cezanın amacı: Cezanın amacı, suçluyu cezalandırmak, suçun tekrarını önlemek ve toplumu korumaktır. Ceza, bu amaçlara ulaşılmasını sağlayacak şekilde belirlenmelidir.
Cezanın alt sınırdan veya üst sınırdan verilmesi, birçok faktöre bağlı olarak değişen karmaşık bir süreçtir. Bu süreçte, hem yasal hükümler hem de somut olayın özellikleri dikkate alınarak adil ve hakkaniyete uygun bir karar verilmesi amaçlanır 5. Cezanın belirlenmesi, ceza hukukunun en önemli ve hassas konularından biridir. Bu nedenle, ceza davalarında adil bir yargılama yapılmasını ve hakkaniyete uygun cezalar verilmesini sağlamak için ceza hukuku alanında uzmanlaşmış avukatların yardım alınması büyük önem taşımaktadır.
Alıntılanan çalışmalar
- Temel Cezanın Belirlenmesi* – DergiPark, erişim tarihi Ocak 15, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/398544
- YARGITAY 18. CEZA DAİRESİ E. 2016/4005, erişim tarihi Ocak 15, 2025, https://kazanci.com.tr/gunluk/18cd-2016-4005.htm
- HCEZANIN BELİRLENMESİ VE BİREYSELLEŞTİRİLMESİNDE FAİLE İLİŞKİN ÖZNEL ÖLÇÜTLERİN TEMYİZ KANUN YOLUNDA DENETLEN – Hukuk Fakültesi, erişim tarihi Ocak 15, 2025, https://hukuk.deu.edu.tr/wp-content/uploads/2019/09/DUYGU-CAGLAR-DOGAN.pdf
- yeni ceza kanunu’nun sisteminde cezanın belirlenmesi ve bireyselleştirilmesi, erişim tarihi Ocak 15, 2025, https://hukukdergi.ebyu.edu.tr/wp-content/uploads/2015/10/2006_X_2_9.pdf
5. Cezanın Belirlenmesi ve Bireyselleştirilmesi(*) – DergiPark, erişim tarihi Ocak 15, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2848235
